सिपेकमार्फत चीन–पाक गठजोडको रणनीति : भारतको सार्वभौमिकता र शक्ति सन्तुलनमा गम्भीर चुनौती

काठमाडौं — चीन र पाकिस्तानबीचको महत्त्वाकांक्षी परियोजना चीन–पाकिस्तान आर्थिक करिडोर (CPEC) अहिले दक्षिण एशियाको भू-राजनीतिक सन्तुलनमा गहिरो प्रभाव पारिरहेको छ। बेल्ट एन्ड रोड इनिसिएटिभ (BRI) अन्तर्गत सन् २०१५ मा सुरु गरिएको यो बहु-अर्ब डलरको परियोजना अहिले ६० अर्ब डलर नाघिसकेको छ, जसले भारत, चीन र पाकिस्तानबीचको भूराजनीतिक त्रिकोणलाई तनावपूर्ण मोडमा पुर्‍याएको छ।

कसरी सिपेक चीन र पाकिस्तानका लागि रणनीतिक फाइदा?

कासगर (चीनको शिन्जियाङ) देखि ग्वादर बन्दरगाह (पाकिस्तानको बलुचिस्तान) सम्म फैलिएको यो करिडोरले चीनलाई अरब सागरमा सीधा पहुँच दिन्छ। यसले मालक्का जलडमरु मार्गलाई विकल्प दिँदै ऊर्जा सुरक्षामा क्रान्ति ल्याउँछ।

• चीन: ऊर्जा आपूर्ति छोटो पार्ने, सैन्य र व्यापारिक पहुँच विस्तार गर्ने।

• पाकिस्तान: ऊर्जा उत्पादन, पूर्वाधार विकास, रोजगारी र विशेष आर्थिक क्षेत्र (SEZ) निर्माणबाट प्रत्यक्ष लाभ।

भारतको असहजता : सिपेकको भूराजनीतिक खतराहरू

१. सार्वभौमिकता उल्लंघन

CPEC पाक-अधिकृत कश्मीर (PoK) हुँदै गुज्रन्छ, जसलाई भारतले आफ्नो क्षेत्र मानेको छ। यसले भारतको भू–अखण्डता र सार्वभौमिकतालाई सिधा चुनौती दिएको छ।

२. रणनीतिक घेराबन्दी (‘String of Pearls’)

ग्वादर बन्दरगाहमा चिनियाँ सैन्य उपस्थिति को सम्भावनाले भारतको सामुद्रिक सुरक्षामा खतरा थपेको छ। यो चीनको ‘String of Pearls’ रणनीति अन्तर्गत भारतलाई चारैतिरबाट घेर्ने योजना जस्तो देखिन्छ।

३. दक्षिण एशियामा चीन–पाक गठजोड बलियो

CPEC सँगै पाकिस्तानको कूटनीतिक र आर्थिक प्रभाव बलियो हुँदै गएको छ। यसले भारतको क्षेत्रीय दबदबामा असर पारेको छ।

भारतको प्रतिवाद रणनीति

भारतले CPEC को विरोध मात्र गरेको छैन, वैकल्पिक कनेक्टिभिटी कोरिडोरहरू समेत विकास गरिरहेको छ:

• चाबहार बन्दरगाह (ईरान): पाकिस्तानलाई छलेर मध्य एशिया पुग्ने वैकल्पिक मार्ग।

• अन्तर्राष्ट्रिय उत्तर–दक्षिण यातायात गल्ली (INSTC): भारत, ईरान, अजरबैजान हुँदै रुससम्म सिधा व्यापारिक पहुँच।

भविष्यको परिदृश्य : यदि सम्बन्ध सुध्रिए भने?

सम्भावित अवसरहरू:

• क्षेत्रीय व्यापारिक साझेदारी: तनाव घटे व्यापारिक सञ्जालमा भारत पनि समावेश हुन सक्छ।

• ऊर्जा सुरक्षा: CPEC मार्फत ऊर्जा नेटवर्कमा भारतको पनि पहुँच सम्भव।

तर वर्तमान अवस्थामा यी सम्भावना केवल सैद्धान्तिक छन्, किनभने भारत–चीन–पाकिस्तानको शक्ति समीकरण अझै जटिल छ।

सारांश : सिपेक – सम्भावना कि संकट?