काठमाडौं — नेपालले सूचना तथा प्रविधिको युगमा ठोस पाइला चाल्दै “डिजिटल नेपाल फ्रेमवर्क २.०” (Digital Nepal Framework 2.0) को कार्यान्वयन सुरु गरेको छ। यो योजनाले राष्ट्रको सामाजिक, आर्थिक र सरकारी प्रणालीमा डिजिटल रुपान्तरण ल्याई मुलुकलाई समावेशी, सशक्त र प्रविधिमैत्री राष्ट्र बनाउने दाबी गरेको छ।
चार स्तम्भ, आठ क्षेत्र: डिजिटल विकासको समग्र खाका
डिजिटल नेपाल फ्रेमवर्क २.० ले १६औं राष्ट्रिय योजना सँग समन्वय गर्दै चार आधारभूत स्तम्भ र आठ प्रमुख क्षेत्र निर्धारण गरेको छ:
‘FAST’ मोडल अन्तर्गत चार स्तम्भहरू:
-
F – Future-Ready Digital Foundations: उच्चगतिको इन्टरनेट पहुँच, डिजिटल ID प्रणाली, सुरक्षित डाटा सेन्टर, र साइबर सुरक्षाको मजबूती।
-
A – Access to Digital Services: शिक्षा, स्वास्थ्य, कृषि, पर्यटन, बैंकिङ, सुशासन र सरकारी सेवा डिजिटलरण।
-
S – Skills and Digital Literacy: सर्वसाधारणदेखि सरकारी सेवकसम्मका लागि डिजिटल साक्षरताको विकास।
-
T – Transformation of Digital Economy: ई–कमर्स, स्टार्टअप, फिनटेक, ICT सेवा निर्यात र डिजिटल व्यवसायहरूको सशक्तीकरण।
तथ्यमा आधारित प्रगतिशील संरचना
डिजिटल नेपाल फ्रेमवर्क २.० ले पछिल्लो दशकमा नेपालमा देखिएको डिजिटल विस्तारलाई संस्थागत गर्ने प्रयास गरेको छ। यहाँ केही तथ्याङ्कीय प्रगति उल्लेखनीय छन्:
-
मोबाइल बैंकिङ प्रयोगकर्ता: २५ मिलियनभन्दा बढी
-
राष्ट्रिय डिजिटल ID मा दर्ता: १७ लाखभन्दा बढी
-
गाउँमा इन्टरनेट पहुँच: ५४% मात्रले फिक्स्ड ब्रॉडब्यान्ड इन्टरनेट सेवा पाएका
-
साइबर सुरक्षा स्कोर: सन् २०१७ को ४४.९९% बाट २०२४ मा ६९.७६% मा सुधार
यी प्रगतिहरू DNF 2.0 को कार्यान्वयनको आधारशिला हुन्।
आर्थिक रूपान्तरण र रोजगारी सृजना
DNF 2.0 ले नेपालको ICT निर्यात वृद्धि ३०% सम्म लैजाने लक्ष्य राखेको छ। स्टार्टअप, ई–कमर्स, क्लाउड सेवा, एआइ, फिनटेक, एग्रिटेक, टुरिज्मटेक आदिका माध्यमबाट लाखौं युवालाई रोजगारी दिने सम्भावना देखाइएको छ।
-
साना र मझौला उद्योग (SMEs) लाई डिजिटल उपकरणहरू प्रयोग गरेर अन्तर्राष्ट्रिय बजारसम्म लैजाने रणनीति अघि सारिएको छ।
-
ICT पार्क र इनोभेसन हबहरू स्थापना गर्दै इनक्युबेसन तथा लगानी प्रोत्साहनको वातावरण सिर्जना गरिनेछ।
डिजिटल समावेशिता: महिला, ग्रामीण तथा पिछडिएका वर्गका लागि विशेष कार्यक्रम
समावेशी डिजिटल नेपाल निर्माणका लागि निम्न लक्ष्य निर्धारण गरिएको छ:
-
प्रत्येक नागरिकलाई न्यूनतम डिजिटल साक्षरतामा पुगाउने योजना
-
महिला, जनजाति, दलित र ग्रामीण बासिन्दाका लागि लक्षित ICT तालिम
-
पछाडि परेको प्रदेशहरूमा Digital Opportunity Zones स्थापना
-
दक्षताको आधारमा Smart Youth Fellowship र Digital Entrepreneurship अनुदान
शिक्षा क्षेत्रमा क्रान्तिकारी परिवर्तन
DNF 2.0 ले शिक्षा प्रणालीमा निम्न प्रकारका सुधार ल्याउने लक्ष्य लिएको छ:
-
कोडिङ, डाटा विज्ञान र एआइ विषयलाई माध्यमिक तहमा अनिवार्य गर्ने
-
स्मार्ट कक्षा, डिजिटल पुस्तकालय र शिक्षक डिजिटल तालिमको सशक्तीकरण
-
EdTech Startup Accelerator कार्यक्रम ल्याई निजी क्षेत्रको नवप्रवर्तनलाई प्रोत्साहन
स्वास्थ्यमा डिजिटल पहुँच विस्तार
DNF 2.0 अन्तर्गत हेल्थटेक क्षेत्रलाई प्राथमिकता दिइएको छ:
-
टेलिमेडिसिन सेवा विस्तार गरिनेछ, विशेष गरी दुर्गम क्षेत्रका लागि
-
डिजिटल Health ID प्रणालीमार्फत Unified Patient Record तयार गर्ने योजना
-
e-Insurance प्रणाली लागू गर्ने, जसबाट स्वास्थ्य बीमा पारदर्शी र सहज हुनेछ
-
AI आधारित रोग पहिचान प्रणाली, आपतकालीन ड्रोन सेवा र औषधी डाटा विश्लेषण प्रणाली विकास गरिने
स्मार्ट कृषि प्रणाली र जलवायुमैत्री प्रविधिको विकास
कृषिमा डिजिटल रुपान्तरण निम्न उपायमार्फत हुनेछ:
-
Precision Agriculture प्रणाली प्रयोग गरिने
-
Farmer Digital ID लागू गरिने, जसले अनुदान, बीमा र बजार जानकारी पुर्याउने
-
Subsidy Management System पूर्णतः डिजिटल बनाइने
-
e-WASH, स्मार्ट सिंचाइ, मौसम–पूर्वसूचना प्रणाली विकास
पूर्वाधार र स्मार्ट सहरहरूको विकास
सहरहरूलाई स्मार्ट बनाउने अवधारणा निम्न संरचनामार्फत कार्यान्वयन गरिनेछ:
-
स्मार्ट ट्राफिक प्रणाली, डिजिटल भवन अनुमति प्रणाली
-
सार्वजनिक सेवा केन्द्रहरू एकीकृत डिजिटल सेवा पोर्टलमा रुपान्तरण
-
स्मार्ट ग्रिड प्रणाली स्थापना, जसले ऊर्जा व्यवस्थापनलाई अनलाइन बनाउनेछ
-
“Nagarik App” लाई केन्द्रिय सेवा पोर्टलको रूपमा विकास
कानुनी सुधार र नीति संरचना
DNF 2.0 ले विगतमा देखिएका कार्यान्वयन कमजोर पक्षहरूलाई सम्बोधन गर्दै सुधार निम्न रूपमा गरिने उल्लेख गरेको छ:
-
Data Protection Law तयार पार्ने प्रक्रिया अन्तिम चरणमा
-
Digital Signature तथा Data Sovereignty मा कानुनी स्पष्टता
-
PPP (Public–Private Partnership) मोडलमा नवप्रवर्तनको सहकार्य
-
AI, 5G, IoT लगायत Emerging Technologies मा स्पष्ट नीति निर्माण
प्रमुख चुनौतीहरू
योजना महत्वाकांक्षी भए पनि कार्यान्वयनमा निम्न चुनौतीहरू छन्:
-
ग्रामीण क्षेत्रमा इन्टरनेट पूर्वाधार कमजोर
-
प्राविधिक जनशक्तिको अभाव
-
निजी क्षेत्र र सरकारबीच विश्वासको कमी
-
कानुनी ढाँचाको अपूर्णता
-
साइबर सुरक्षाको चुनौती बढ्दो
निष्कर्ष: डिजिटल नेपाल सम्भव छ, यदि साझा संकल्प भयो भने
Digital Nepal Framework 2.0 केवल सरकारको घोषणापत्र होइन — यो नेपाललाई भविष्य–तयार राष्ट्र बनाउने दिगो योजना हो। समावेशिता, नवप्रवर्तन, प्रविधि र नागरिक सहभागितामा आधारित यो रोडम्यापले नेपालको आर्थिक, सामाजिक र सूचना प्रणालीलाई आमूल परिवर्तन गर्न सक्ने शक्ति राख्दछ।
सरकार, निजी क्षेत्र, अन्तर्राष्ट्रिय साझेदार र जनताबीचको सहकार्यले मात्र यो अभियान सफल हुनेछ। यदि प्रभावकारी कार्यान्वयन भयो भने, नेपाल आगामी दशकमा डिजिटल दक्षिण एशियाको उदाहरणीय राष्ट्र बन्ने सम्भावना राख्दछ।
