सुमन खड्का-
सरकारद्धारा आम जनताको हितका लागि संचालित प्रशासन नै सार्वजनिक प्रशासन हो । यो राज्य वा शासन संचालन गर्ने स्थायी संयन्त्र हो ।
सार्वजनिक प्रशासन भन्नाले मुलुकको शान्ति, सुरक्षा र व्यवस्था, कल्याणकारी कार्यहरु, सार्वजनिक नीतिहरुको तर्जुमा तथा कार्यन्वयन, मानवीय तथा गैर मानवीय विविध स्रोत साधनको व्यवस्थापन, विकास कार्यहरुको सञ्चालन आदि क्रियाकलापसँग सम्वन्धित मुलुकी प्रशासनलाई जनाउदछ ।
राष्ट्रिय उद्धेश्य प्राप्तिका लागि मानवीय तथा भौतिक साधनको परिचालन गर्नु सार्वजनिक प्रशासन हो । राज्यले आमजनताका गर्भदेखि चिहानसम्मका सम्पूर्ण आवश्यकता परिपूर्ति गर्नुपर्ने हुँदा सरकार एक्लैले उक्त कार्यहरु गर्न असम्भव जस्तो हुन्छ । तर सरकारमात्र सार्वजनिक निकाय नभएकाले सरकार वा राज्यबाट निर्धारित नीति, नियम र विनियोजित साधन स्रोतको आधारमा सर्वसाधारणको हकहित र चिन्ता चासोको विषयमा सञ्चालन गरिने क्रियाकलापको समष्टि पनि सार्वजनिक प्रशासन हो ।
सार्वजनिक प्रशासन विशेष गरी सार्वजनिक नीतिहरुको तर्जुमा, त्यसको विकास र कार्यन्वयनएवम् सार्वजनिक क्रियाकलापसँग सम्वन्धित रहेको छ । यसको माध्यमबाट सार्वजनिक नीति कार्यन्वयन र सार्वजनिक समस्याहरुको सम्वोधन गर्नुका साथैसार्वजनिक हितको प्रवद्र्धन र प्रत्याभूति गरिन्छ ।
सार्वजनिक जीवनका विविध गतिविधीहरुलाई आत्मसात गरी जनताको अपेक्षा र आवश्यकतालाई सम्वोधन गर्ने राज्यको स्थायी निकाय हो सार्वजनिक प्रशासन ।
कुनै पनि देशको सरकारद्धारा देशको चौतर्फी विकास र नागरिकको कल्याण, हितका लागि गरिने नियमित, आकस्मिक र विकासात्मक गतिविधीहरुको समग्रतालाई सार्वजनिक प्रशासन भनिन्छ ।
सार्वजनिक प्रशासनले निम्न कुरालाई समेट्छ :
– सरकारको आधारको रुपमा काम गर्ने संयन्त्र
– राज्यद्धारा निर्धारित कानून अनुसार चल्ने प्रशासनवा नीति कार्यन्वयन गर्ने संयन्त्र
– यसले कार्यपालिका, व्यवस्थापिका र न्यायपालिका र तिनको अन्तरसम्वन्धलाई समेट्दछ
– सरकार र जनताबीचको सेतु
– स्थायी सरकार
– लोककल्याणकारी व्यवस्था कायम गर्दछ
– जनतालाई सेवा पु¥याउने संयन्त्र
– साझा उद्धेश्य प्राप्तिका लागि समूहले गर्ने समन्वयात्मक कार्य
– राज्य संचालन प्रणालीको एक अनिवार्य संयन्त्र तथा अवयव इत्यादि ।
राज्यको उत्पति सँगै सार्वजनिक प्रशासनको जन्म भएको मानिन्छ तथापि समाजशास्त्रको सिद्धान्तले सन् १८८७ मा अमेरिकी पूर्व राष्ट्रपति तथा प्रशासनविद् Woodrow Wilson को पुस्तक The study of Public Administration को प्रकाशन पश्चान सार्वजनिक प्रशासनले छुटै विधाको रुपमा स्थान पाएको हो ।
सार्वजनिक प्रशासनलाई अलग विधाको रुपमा स्थापित गर्ने क्रममा विभिन्न विद्धानहरु, लेखकहरु तथा अध्ययनकर्ताहरुको योगदान रहेको र त्यसैबाट सार्वजनिक प्रशासनको अवधारणाको विकास हुँदै आएको देखिन्छ । जसका आधारमा पनि सार्वजनिक प्रशासनको कार्यक्षेत्र पनि व्यापक भएको छ ।
सार्वजनिक प्रशासनको कार्यक्षेत्र :
सरकारले लोककल्याणकारी राज्यको स्थापना गर्न आर्थिक, सामाजिक, राजनैतिक क्षेत्रमा सम्पन्न गर्नुपर्ने सम्पूर्ण क्रियाकलापहरु सार्वजनिक प्रशासनको माध्यमबाट मात्र सम्पन्न हुने हुँदा सार्वजनिक प्रशासनको क्षेत्र व्यापक छ ।
सार्वजनिक प्रशासनको क्षेत्रलाई निम्नानुसार रहेका छन् :
– सार्वजनिक नीति तर्जुमा, कार्यन्वयन तथा मूल्याकंन
– विकास व्यवस्थापन
– शान्ति सुरक्षा र व्यवस्था तथा नियमन सम्वन्धी कार्यहरु
– सांगठनिक व्यवस्था
– आर्थिक तथा वित्तीय व्यवस्थापन
– न्याय व्यवस्थापन
– कुटनीतिक व्यवस्थापन तथा अन्तर्राष्ट्रिय सम्वन्ध
– कर्मचारी तथा जनशक्ति व्यवस्थापन
– सूचना प्रविधिको प्रयोग
– अनुगमन तथा मूल्याकंन
सार्वजनिक प्रशासनको उद्धेश्य :
सार्वजनिक प्रशासनले जनताको भावना, इच्छा, चाहना र आकांक्षालाई सम्वोधन गरेको हुन्छ । जनताको आधारभूत मानव अधिकारको संरक्षण, देशमा उपलब्ध साधन र स्रोतको समुचित प्रयोग तथा उपयोग, उपलब्धीको न्यायोचित वितरण, राष्ट्रिय एकताको सुदृढिकरण, स्वच्छ, सभ्य एवम् अनुशासित समाजको निर्माण, लोककल्याणकारी व्यवस्थाको अभिवृद्धि गर्ने उद्धेश्य सार्वजनिक प्रशासनले लिएको हुन्छ । सार्वजनिक प्रशासनको उद्धेश्यलाई निम्नानुसार उल्लेख गर्न सकिन्छ :
– देशको सार्वभौमसत्ता, स्वतन्त्रता, भौगोलिक अखण्डता र स्वाधीनतालाई सर्वोपरी राख्ने तथा संरक्षण गर्ने ।
– जनताको जीउ, धन, समानता र स्वतन्त्रताको संरक्षण गर्ने ।
– मुलुकको लोकतान्त्रिक व्यवस्थालाई संस्थागत गर्ने वा लोककल्याणकारी व्यवस्थालाई अभिवृद्धि गर्ने ।
– मुलुकको अर्थतन्त्रलाई समुन्नत, दिगो एवम् समृद्धशाली तुल्याउने ।
– सामाजिक न्यायको आधारमा आर्थिक उपलब्धिको न्यायोचित वितरण गर्ने ।
– सबै किसिमका आर्थिक, सामाजिक असमानता हटाउने, सामाजिक सांस्कृतिक विकास गर्ने ।
– वातावरणको दिगो संरक्षण तथा विकास गर्ने ।
– कानूनी राज्यको स्थापना गर्ने तथा कानूनको कार्यन्वयन गर्ने ।
– जनताको शिक्षा, स्वास्थ्य, आवास, रोजगारी जस्ता आधारभूत आवश्यकता परिपूर्ति गर्ने ।
– दिगो, फराकिलो तथा उच्च आर्थिक वृद्धि गर्ने ।
– कुटनीतिक तथा अन्तर्राष्ट्रिय सम्वन्ध सुदृढिकरण गर्ने ।
– विकास र परिवर्तनको संवाहकको रुपमा कार्य गर्ने इत्यादि ।
तसर्थ,
सार्वजनिक प्रशासन शासन संचालनको आधारस्तम्भ हो । जनता र सरकार बीचको पुलको भूमिका निर्वाह गर्ने स्थायी सरकार वा संयन्त्रको रुपमा सार्वजनिक प्रशासनलाई लिइन्छ भने प्रशासन सुधार एक समयसापेक्ष, गतिशील तथा निरन्तर प्रक्रिया हो । सार्वजनिक प्रशासनको सक्षमताले नै सरकारको प्रभावकारिता पुष्टि गर्ने र शासन संचालनमा सहजता ल्याउने भएकोले सार्वजनिक प्रशासन सम्वन्धी नवीनतम् अवधारणा एवम् नवीन शासकीय प्रवृतिहरुलाई आत्मसात गरी सबल, सक्षम, सुदृढ र जनचाहना अनुकूलको सार्वजनिक प्रशासन निर्माण गर्नु आजको प्रमुख आवश्यकता हो ।
सन्दर्भ सामाग्रीहरु :
१. सार्वजनिक प्रशासनको आधारभूत सिद्धान्त, प्रा.डा. भीमदेव भट्ट
२. सार्वजनिक व्यवस्थापनका अन्तर्वस्तुहरु
३. नवीनतम् प्रशासनिक दृष्टिकोण
४. लोकतान्त्रिक शासन र सार्वजनिक व्यवस्थापन, सुरेन्द्र अर्याल
